Кавказди ад сиене халкьмыхьван сакална, рутулашды халкьдид ки устный не письменный литература бала къадимды йиъи. Меселла, азербайджандид письменный литература 1Х –хьусды эсираала беслемиш руъуд кал, мыха1бишды гьала хыле ахъыгыр ад литература Х1-хьсды эсираала беслемиш руъура.

Х1-Х11-хьусды эсирмыс Хинаады Зейнаб Хинави кирхьере ка1рч1ури, гьа эккед шаир риъий джуды вахтинди, гьа гурджийшды царица Тамарды халды шаир ришир ай. Гьанийс пешкешне рывыр ай Зейнаб Хинави эрменийшды па1гьчаагьала Манучохра.

Гьанийды джыбра килхьере ка1бч1ура Куьр-Раджаб, Йирекды му1къаады гьа1шыкь, туьркеше джу1хьдына лешур ад, азербайджандыбише – джу1хьдына, йиргаше – джу1хьдына.

Зы сахьусды гьа1шыкьашды ры1къа1 а1ч1уйне, изды диде зас ти улихьде хабар выри Хесте Раджабыкляа. Диде Хесте Раджабды кьва1б шиъир йик1ыылана гьухьур, зада кивхьис выри:

Са илсан сирхьуде гъариб магьалде,

Илсанашды йы1кьа1 эвел яд руъур,

Миннет выъыр лазим йиъи Йинчидаа,

Бендейаа бендейес шыв имдад руъур?

са ки кьва1дхьусды:

Шагьадетдид келимат джац1ады сынийс,

"Кьуллагьу1зи Раббинас” шыв вац1асде?

Сив хаджакьыр, "Эттагьа1ййат” джурухьунийс

Гьа1кьды Йинчид "Гьа1кькьа1ннас” шыв вац1асде?

Изды дидис ми шиъирбыр гьелбетди азербайджандид шаирешдаа ун йишир, йик1ыы уху1дбыр йиъи.

1964-1967-хьусды сыдырма изды Рутул райондыхьван танышвалды вишири, хьели зас гьац1ара йишири, Хесте Раджаба джуды нинды ч1илыыла шиъирбыр киджихьид. Гьанийды вахтинде мадды Дагъыстандид гьа1шыкьаше кал, шаиреше кал, туьрк ч1илыыла килхьерей ихьды шаиреше ки.

Йирекды му1къухьван зы таныш йишири 1967-хьусды сыда. Гьа гедеэне е гьади выри сазылмыд, шиъирмыд маджлист. Ра1гьмитдис гьаадхы1р ад кьа1сды-кьухьнийе, дибиреше не гьа1лимеше джва1ршис йик1ыы гъад Куьр-Раджабды шиъирбыр гьухьур, кихьис выри зада. Мисе-мисе, гьеми йыгъаа йыкьамаъ изды архиве 100-йыкьамаа шиъир сыт1а йишири Хесте Раджабды.

Дагъыстандид поэзиедид анализбыр Азербайджанад гьа1шыкьашды поэзиедыхьван сыт1аъна гьыъын лазим йиъи. Гьис хьуйне, тарихмыыла мисене гьеми кьу1нды халкьдид гьа1датбыр, романданбыр, маджлист-мерекебыр, дин ры1кьа1 йиъин, хайиред-шейиред гьа1датбыр са йишир а.

Кавказский Албание сиене Кавказдид ки, Азербайджандид ки аа гид бин виъий, сахьусды хыли йиъий, ара кидбыйды къанат йиъий. Гьадаа йибкьыр ад виъи материальный, моральный, духовный бин, гьадыыла Южный Дагъыстандид отношениебыр Азербайджандыхьван сана мада: литература ки, маданият ки, инджесенет (искусство) ки са-сындик кикара. Гьа кар субут гьаъара ихьды революциедид улихьде гид вахтиндире, гьа гедяа хьуъ ихьды сиене са йиъий. 1721-хьусды сыда Петр 1 Дагъыстанди йиркьыдыыла хъуъ ихьды гьа1датбыр дегиш руъура ка1ч1ури: халкьмыд ешайиш, литературабыр, культура, инджесенет. Къадимды на къалинды Востокад литературадаа гъара хъывыъыри Дагъыстандид литература, инджесенет.

Жанрбыр ки касиб йишири, натыджебыр ки ц1инды гьу1ки1метес лазим йиъид кал выс выри. Ихьды эккед жанрбыр, литературадид гьа1датбыр гьеч хъишири.

ХVI-ХIХ – хьусды эсирма мыха1бишды, лезги не азербайджан литературамыра ишлемиш гьаъарай гьа1шыкьашды къаддыыла балад жанрбыр, амма Совет Гьу1кийметед девирди гьаммыкляа баласдыбыр сухъугури, гьа1шыкьашдаа ишлемиш хъаъас йиширдиш. Меселла:

1 – Теджнис,

2 – Додагдеймез теджнис,

3 – Джыгъаалы-теджнис,

4 – Дивани,

5 – Мухаммес,

6 – Джыгъаалы-мухаммес,

7 – Эвел-ахир теджнис,

8 – Зинджирлеме,

9 – Гыфылбенд,

10 – Баяти.

Гьухьус йикиси, Южный Дагъыстандид гьамыъды аирер ми жанрмыхьде гедыркьаардиш.

ХVII-ХVIII-хьусды эсирма Азербайджандид не Дагъыстандид гьа1шыкьашды кьухьды устад кал дур ад, Азербайджанара джуды кал, лезгийше джуды кал, туьркеше – джуды кал кьабыл гьыъыд Хесте Раджаба килхьере, макьамбыр хилт1ере ай. Хесте Раджаб гьухуд йиъи мыха1бишды Йирек му1къа1 1680-хьусды сыда, гьааса кихьир а гьанийкляа Азербайджандид китабырмык. Гьелбетди, гьанийды нинды ч1ел мыха1д ч1ел виъий. Амма килхьерей гьанийе баласды азербайджанаала на туьркяала. Юсифе рухьура, гьанийе ихьды ч1илыыла ки килхьерей, хьур, йидж гьабыйды на1гьнибыр гьанийдыбыр йиъид хъац1аардиш. Гьаммыкляа илсанашды г1а1ляа г1а1ле руъуд гьухьалбыр йишири. Раджабды девирде сиене Кавказди шаиреше килхьерей азербайджанаала, гьа виъий поэзиедид ч1ел. Миллитмыд арыди ишлемиш ваъад ки Азербайджан на туьрк ч1елбыр йиъий.

Хесте Раджаб ихьды переводмыы нуждаться руъуд диш. Гьанийды дур гьамыъки китабырма а Азербайджанди. Меселла, 1980-хьусды сыда Мовлуд Ярахмедова кихьир а китаб "Амир-Али ве Хесте Раджаб” (55 джар а, Баку). Гьа китабак дуьз дишды ихтилатбыр ки бала ки. Амма гьадире рухьура, гьамыъки хьура Раджабды шиъирбыр на выдж йик1ыы гъамада, хьур. Амма дуьз дишды ихтилатбыр М. Ярахмедовара лешур а Аады К1атрыхълаады гьа1шыкь Султандаа. Гьа Султана, хьуйне, джу ки бала ч1ирид гвалахбыр гьыъыр йиъи. Гьанийе лебшура Раджабды са-сад шиъирбыр, джудыбырна рухьурай, Раджабды дур гъаъ хахъаагъур, джуды ара кихъихьир. Гьадыыла ки е перевод гьыъыд йиъи Раджабды шиъирбыр, мадды гьал-га ки ыхьа1 кал джус джыъын бадаана гьанийды на1гьнибыр.

Раджаб ешемишды вахтинде Дагъыстандид южный сурбыр ки, Самур округ ки, Куьре округ ки Илисуед Султанлыхад хылихьде гидбыр йиъий. Раджаба кьыле ваъара а1раб, туьрк, фарс ч1илмыыла Азербайджанди ки, Дагъыстанди ки медресема. Гьадыыла гьа кьы1нне хьура Илисуди ешемиш руъурай, гъы1нне – Йирек, Мыха1, Сыназыра, гьис, хьуйне, гьа гедеэне кьыле ваъас илсан руъурай гьа гедед гьа1лимешихда. Гьабишды хала ешемиш ки руъурай, гьабишдаа ха1а1р ки гьаъарай. Хесте Раджабыхда рухьура гьа суфи ки йиъий, хьур. Суфи рухьурай эн бала кьыле выъыд, Кьуръундид сиене китабыр кьыле гьыъыд илсанахда. Гьа эн эккед гьа1лимес вылц1ад дур йиъий.

Са-сад Азербайджандид литературоведеше кихьир а Хесте Раджаб 1680-хьсды сыда гьухуд йиъи, хьур. Меджидов Гьа1джи-Йисуфа, гьанийды неве, рухьура, джус гьац1арай кьа1сды Сейди-баба. Гьанийе рухьурай, джуды джигьил-джаван вахтинде кьа1сдыбишдаа Хесте Раджаб хуркуйне, гьабише рухьурай, джу1хьды джаван вахтинде Куьр- Раджабды маджлисте дыхьыр, убур хъацубыр диъи, рухьурай. "Реджеби”, хьур, сазылды мелодие ки, гьадаа йик1ыы гъамабад виъи, хьур.

Шаир Гьа1джи-Йисуфа маа ихтилат гьаъара, Йирекды ра1гьматлу Идрис-бабара рухьурай са теджнис, Куьр-Раджаба Чулахъ Сурхай-ханас хит1ид. Амма, рухьура Юсифе, изды ки джаван вахт виъине, кивхьис гьа теджнис йик1ыы йидкьырдиш, хьели архыйинва1лихъаъ кивхьиси, хьур.

Чулахъ Сурхай хан йишид йиъи 1720-хьусды сыдырмыс. Гьадис гуьре, гьа гедеэне Раджаб дур ад шаир йишир йигара, Сурхайис шиъир кихьин бадаана. Гьене-мене шаирешдаа ханаше шиъирбыр ла1бшуддиший. Гьааса йишийне, дуьз руъура гьа гьухуд кал гьувга ваъад вахт – 1680-хьусды сен.

Гьадыыла саваайинди, изды юлдаш литературоведеше рухьура, Хесте Раджаб Молла Панагь Вакъифис ки гьац1арай, хьур. Молла Панагь Вакъиф ешемиш йишид сенбыр йиъи 1717-1787-хьусды сенбыр.

Хесте Раджаба шиъирбыр килхьерей сиене восточный поэзиедид классический жанрмыхьван. Гьанийе килхьерей мугьу1бетдикляа, диндикляа, илсанашды арымыкляа. Раджаба баллад шиъирбыр джус рыгара ришид Гьу1рикляа килхьерей. Гьу1рид мугьу1бетдид ц1ире гьурхьун, Гьу1рин гьи1джран, Гьурид гьа1срат диъин Раджабды творчество йик1 йиъи, эбир виъи, асас энержи виъи.

Хесте Раджабды сыр Илисуди кини йиъи, рухьура кьа1сдыбише. Кечмиш йишид сен гьалысна гьац1аардиш. Амма рухьура, Раджаб, кьа1се йишийне, бала Йирек хъиркьырдиш, хьур. Гьадире рухьура, Хесте Раджаб кьа1се йишийне йикьири.

Сиене Кавказди дур ад Хесте Раджаб мыха1д Йирек му1къаады йиъид гьац1ын бадаана, мыха1д илсанашис гьанийкляа хабар хъившин бадаана, гьабыр гедкьын бадаана, ихьды литературадик кьухьды устадад дур йишин бадаана за Раджабды шиъирбыр Азербайджан ч1илыыла ихьды ч1илыы хъыгыд йиъи.

Амма, Куьр-Раджаб выдж быркьа1 йиъине, йиггад йигганийе килхьере, рухьура, иесси джишир, баласды шиъирбыр, на1гьнибыр сугури, сичири, маддыбише джус гьыъыри, маддыбишды шиъирмык кидхыри, ахъыгырдиш. Гъийгъад йыгъа еде ахъыгыр а 100 духъунды шиъир.

Изды дуст шаир Гьа1джи-Йисуфа маа ихтилат гьаъара ки:

"1953-1954-хьусды сыдырма Йирекды мехьтебе гьа1шыкь Идрис-баба вышед къаривылчи йиъий. Гьанийс Хесте Раджабды, уста Кьурбанды, Молла Джумады, са ки мадды улихьдед шаирешды шиъирбыр бала гьац1арай. Гьанийе ес Куьр-Раджабды шиъирбыр ешере-ешере рухьурай. Хайиш гьаъарай едаа, к1ыъды гьидихьдене гедждеркьад хынимешдаа: Гьай угъулар! Гьеми ч1елбыр кихь, задаа леш, захьван сыра симелыг гьабыр!

Амма е гьала хынимер-джигьилер диъий. Са-сад, зас быт1раана гьабгудбыр, джыкды калдыбыр, за кихьири, Идрис-бабад хатирес ки, Куьр-Раджаб изды кьухьды дидабашикляады йиъий, хьур ки. Баласдыбыр кихьирдиш. Идрис-бабара рухьуд кал, гьанийхьва сыра сигыри е. Выдж Идрис-баба кихьис-каагъус гьац1ад диший. Амма за баладбыр кихьин ки гьыъыри. Гьамыъ ки, зада хад сиене Куьр-Раджабды шиъирбыр Идрис-бабадаа кихьидбыр йиъи.”

Хесте Раджабды джуда хад шиъирбыр зада вынис гуьре, зы Юсифыыла бала рази йиъи. Джуула Йиниш рази йиший! Хесте Раджабды мадды шиъирбыр ки сыт1а гьаъас зас куьмег гьыъыд изды Йирекды мийманас, ра1гьметлу Эминтазаев Исмаилыс, Абдура1гьим-дайис, мудрый Абдурашид-бабас за Йинчид ра1гьмет выъыйхь, рухьура. Раджаб джуды нинды ч1илыы хъургъа хъыъынис гуьре Раджабды ру1хбыр шад йишид кал, гьабишды ру1хбыр ки шад йишийхь. Зас куьмег гьыъыд мадды гьа1мбаз, яр-дусташикляа устар Абдулезимыс, Шугьа1й-магьа1лимес бала-бала сагъул рухьура.

Хесте Раджабды творчестводид хазныдикляа далгас ка1ч1уйне, кьыле гьаъадбишис ма1гьлумат выр йигад гедеэне, са бязи четинва1лиы гьа1сил дуруъура. Гьа четинвал гьамыъ ишлемиш хъаджаъад жанрмыкляа далгын йиъи. Раджаба ищлемиш гьаъад жанрбыр йиъий "теджнис”, "эвел-ахир теджнис”, "зинджирлеме теджнис”, "джыгъаалы теджнис”, са ки гьаасад маддыбыр перевод гьаъади, переводчикяала асыл йишир-джишир, ма1гьна дегиш руъура, натыдже сувургара. Гадаъ, меселла, Хесте Раджабды эвел-ахир теджнисед услахда:

Хаьлг елаьйаьн маьни эйледи чирах,

Хаин этаьшлаьрдаь а йана, бир бах.

Халларын фил-филди, гёзлерин ярах,

Хумарланмыш джанан оjана, бир бах.

Миди гьа1р бенд беслемиш руъуд гьа1рфахьван лаат1ун ки лазим йиъи. Мисед шиъир перевод гьыъын бадаана, чалыш дишир йигара, гьа1р хьура гид ки, хьалаа гид ки гьа1рф са на сабтас. Амма едаа йикисдиш, ма1гьна дегиш джывыъыр, гьадыыла гьаасад шиъирбыр е сатыри, переводбыр джыъыр.

Са мадды 7-8 Раджабды шиъир ки, г1а1ляа г1а1ле руъура, уфтанвалды сухъувгур а. Гьаасабыр ки за перевод гьыъырдиш, гьис хьуйне, гьабыр Хесте Раджабды поэзиедид дараджийес лейих мадиш.

Асыл, халисды баятибыр ки, теджнисбыр кал, омониммыкляа тешкил йишир йигад и. Хесте Раджабды баятибыр еде бала ахъыгырдиш. Кьа1сды-кьухьние рухуьра, гьанийды баятибыр мада, амма фольклор кал, илсанашды гьухьалбыр кал. Гьабыр Раджаба килхьерей ихьды ч1илыыла, гьадыыла гьаммыд устад гьахъагус хъикисдиш. Азербайджан ч1илыыла зада агыри Раджабды 7 баяти. Задаа гьабыр бала четинва1лихьван перевод йич1ири. Амма гьабыр лап уфтанды лирикадыхьван кихьир а. Гьухьус йикиси, гьабыр дуьнйаадид поэзиедис лейих йиъи.

Йидж, перевод гьаъад гедеэне, са бязи гьа1раб, я фарс, я азербайджан ч1илмыкляа зы азад йиширдиш. Гьис хьуйне, гьабыр гьамыъ ихьды ч1иле джудыбыр кал ишлемиш гьаъара. Тисе ки, гьаман ч1елбыр шумды эсирдыыла ми йыгъаа йыкьамаъ ихьдыбыр йишир адбыр йиъи. Гьамыъ гьабыр ки мыха1д ч1илды хазна, аваданвалды, варлывалды гьувга ваъадбыр йиъи.

Гъиигъа зы шад йиъи, ихьды ч1илыыла кирхьед шаирер мыха1бишихда а, хьур. Амма за гьабишдаа хайиш гьаъара: джва1ршис рагьа1т бадаана, джу1хьды гьамыъды ‘современныйвалды’ гьувга ваъадбыр диъи, хьур, шиъирад, поэзиедид шарт1быр, быт1равалды, рифмадид уфтанвалды ч1ир мываъ, ритмбыр суга маъ, хьур. Гьис хьуйне, шиъир рифмадид, ритмдид, даже ара ад слогмыд, бендмыд, полустишиедид симметрие дуьз йишинис гуьре шиъир виъи. Эгер шиъирахда рифмадид, слогмыд, ритмдид симметрие джившийне, гьады шиъир диш, ихтилат йиъи, проза виъи.

Яхда мыха1д ч1илыылад поэзиедид эвелды гуджлид гьа1датбыр традициебыр йишир йиъи. Бес килхьедбише школа кал, эталон лебшудишме? Эталонбыр, сахьусды, ес йишир ай восточный поэзиедид жанрбыр, кьва1дхьусды, ихьды хьурагинды Куьр-Раджаб калды, Джамесеб Саларов калды (за кихъилхьере - Сакит калды, Юсиф калды – С.Махмудова) шаирешды на гьа1шыкьашды творчество, хит1инбыр, литература. Хьели ихьды халкьдид мизыы гъад аязбыр, гьухьалбыр, баятибыр, кьа1ба1д на1гьнибыр, хулбыр – гьаммыхда ад ритм, рифма, поэзиедид гьа1дат – ихьды халкьдид сахьусды эталон йиъи.

Тарихде ма1гьлуматбыр ана йиъи ки, халкьдид Нин ч1ел викьийне, гьеч вишийне, гьаман халкь ки викьире, халкь видж гьеч вуруъура.

Хесте Раджаб мыха1д ч1илыы перевод гьыъынихьван, захьван современный диъид ихьды ч1илыыла килхьед талантливый, зурбад шаирер за Рутул халкьдис таныш дыъынихьван зас гьухьус йигара ки, изды халкьдыхда ки ч1ел виъи, литература йиъи мадды миллитмыд йы1кьа1, арыди гьагва даъас йикисды лейихды хат1 йиъи. Дуьнйаадыы рутулар ки ешемиш диъи.

Гьа1шыкь Сакит,

Дербенд

2009-хьусды сен